OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBİ METİNLER

III. ÜNİTE
OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBİ METİNLER

A- ANLATMAYA DAYALI EDEBİ METİNLER 
* Bir olayı anlatmaya dayanan edebi metinler masal,destan, halk hikayesi… gibi metinlerdir. 
* Bu metinler dış dünyaya ait olayları kişi,zaman ve mekana bağlı olarak okuyucuya aktarır. 
* Destan ve masalla başlayan bu tür romana kadar gelen bir çizgi takip etmiştir. 
ROMAN 
Yaşanmış ya da yaşanabilecek olayların yer, zaman ve kişiye bağlanarak anlatıldığı uzun soluklu eserlere roman denir. 
*Romanda olaylar geniş ve ayrıntılı olarak anlatılır. 
*Romandaki bütün olaylar belli bir olay etrafında gelişir.Ana olay etrafında olaycıklar vardır. 
*Şahıs kadrosu geniştir.Kahramanlar tüm yönleriyle tanıtılır. 
*Zaman olarak geri dönüşler olur. 
Romanlar çeşitli türlere ayrılır; 
- Tarihi Roman: Konusunu tarihten alır. 
- Töre Romanı: Toplumun yaşayış tarzı, gelenek,görenek ve törelerin ele alındığı romanlardır. 
- Psikolojik Roman: Ruh çözümlemelerinin yapıldığı romanlardır. 
- Egzotik Roman: Uzak ve yabancı ülkelerin doğa ve insanlarını anlatan romandır. 
- Tezli Roman: Bir görüş veya düşünceyi savunan romandır. 
- Polisiye Roman: Konularını polisi ilgilendiren olaylardan alan romanlardır. 
HiKAYE 
Olmuş ya da olması mümkün olan olayları anlatan,romana göre daha kısa olay yazılarıdır. 
*Romanda birden fazla olay varken hikayelerde çoğunlukla tek bir olay vardır. 
*Şahıs kadrosu romana göre dardır. 
*Hikayede ayrıntılara girmekten sakınılır,kişiler çoğu zaman hayatlarının belli bir anı içinde anlatılır. 
*İki tür hikaye görülür; 
a)Olay Hikayesi(Klasik Hikaye): Maupassant tarzı da denir. Olay esastır.Bizdeki temsilcisi, Ömer Seyfettindir. 
b)Durum-Kesit Hikayesi: Çehov tarzı da denir. Olaydan çok insanın belli bir zaman dilimindeki durumu anlatılır.Bizdeki temsilcisi, Sait Faik Abasıyanık'tır. 

MASAL 
Genellikle halkın yarattığı , ağızdan ağıza , kuşaktan kuşa-ğa sürüp gelen ,çoğunlukla olağanüstü durum ve olayları yine olağanüstü kahramanlara bağlayarak anlatan eserlere masal denir. 

GENEL ÖZELLİKLERİ: 

*Masallar , meydana geldikleri zaman bir kişinin malıyken , yaygınlaştıkça, yöreden yöreye, ülkeden ülkeye geçtikçe halkın malı olur.Masal , anonim bir türdür. 
*Olaylar hayal ürünüdür. 
*Kahramanlar insanüstü nitelikler gösterir. 
*Masallarda genellikle iyilik-kötülük, doğruluk- haksızlık- adalet- zulüm , alçakgönüllülük – kibir…. gibi zıt durumların temsilcisi olan kişilerin mücadelelerinden veya insanların ulaşılması güç hayallerinden söz edilir. 
* İyiler hep iyi, kötüler hep kötüdür. 
* İyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır. 
* Masallarda yer ve zaman kavramları belirsizdir. 
* Anlatımda genellikle geniş zaman veya öğrenilen geçmiş zaman kipi ( -mişli geçmiş ) kullanılır. 
* Anlatım kısa ve yoğundur. 
* Masal kişileri her tabakadan seçilebilir.Masallarda cinler , periler, devler de rol alır. 
* Masalların bir kısmı hayvanlarla ilgilidir. 
* Masalların çoğu “ bir varmış, bir yokmuş …” ya da “ evvel zaman içinde , kalbur saman içinde …” gibi ifadelerle başlar.Bunlara tekerleme denir.Tekerlemeden sonra olay ve dilek bölümleri gelir.Türk masallarında dilek bölümü ya “ onlar ermiş muradına …. “ ya da “ gökten üç elma düştü …” 

biçiminde başlar. 
* Masallarda milli ve dini motiflere hemen hiç yer verilmez. 
* Evrensel konuların işlendiği masallarda eğiticilik esastır. * Masallarda genellikle bir eğitim amacı saklıdır.Masallar bu yönüyle didaktik ( öğretici) bir nitelik taşır. 
* Günümüzde bellli bir kişinin ortaya koyduğu yapma masallarda yazılmaktadır. 
HALK HİKAYELERİ 
Hikaye türünün en eski örnekleri olan ve destandan modern hikayeye geçişi sağlayan anonim eserlerdir. Başka bir tanım yapacak olursak; Türk edebiyatı ürünleri içinde 16.yüzyıldan itibaren görülmeye başlanan, genellikle aşıklar tarafından nazım-nesir karışık bir ifade tarzı ile dinleyicilere anlatılarak nesilden nesile intikal eden, yer yer masal ve destan özellikleri gösteren hikayelerdir. 
GENEL ÖZELLİKLERİ: *Türk edebiyatında bu özelliğe sahip ilk örnek Dede Korkut Hikayeleridir. 
*Genellikle aşk konusunun işlendiği halk hikayelerinde zaman zaman kahramanlık konularıyla dini konuların işlendiği de görülmüştür. 
* Nazım- nesir karışık olarak anlatı> bu hikayelerin gelişip yayılmasında saz şairlerinin önemli bir fonksiyonu vardır. 
* Hikayenin kahramanı aşık olur, sevgilisine kavuşma yolunda çeşitli maceralara girer, sonunda kavuşur veya kavuşamaz ama hikaye de orada biter. 
* Halk hikayelerinin destan döneminin kapanmasından sonra ortaya çıktığı kanaati yaygındır. Nitekim Türk edebiyatında halk hikayelerinin en eski örneği sayı> Dede Korkut Hikayeleri de destandan halk hikayeciliğine geçiş dönemi ürünü olarak kabul edilmektedir. 

Halk hikayelerini destanlardan ayıran özellikler: 
* Mutlaka tarihi bir olaya dayanmaması, 
* Nazım-nesir karışık oluşu ve zamanla nesir kısmının ağırlık kazanması, 
* Şahısların ve olayların anlatımında takını> gerçekçi tavır, * Kahramanlıktan çok aşk maceralarına yer verilmesi,
* Hikayedeki manzum kısımların genellikle saz eşliğinde dile getirilmesi, 
* Değişik bir anlatılma üslup ve geleneğinin olması, 
* Belli yerlerinde tekerleme adı verilen belli söz kalıplarının bulunması gibi hususlarda ayrılmaktadır. 
Halk hikayeleri konularına göre dört çeşittir: 
a. Aşk Hikayeleri: Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı, Ferhat ile Şirin, Yusuf ile Züleyha, Ercişli Emrah ve Selvi, Tahir ile Zühre, Âşık Garip Hikayesi, Aşık Kerem Hikayesi, Elif ile Mahmut... 
b. Dini-Tarihi Halk Hikayeleri: Hayber Kalesi, Kan Kalesi, Battal Gazi, Danişmend Gazi, Hz. Ali ile ilgili diğer hikayeler... 
c. Kahramanlık Hikayeleri: Köroğlu Hikayesi 
d. Destanî Halk Hikâyeleri: Dede Korkut Hikayeleri 
NOT: Destan geleneğinden Halk hikâyeciliğine geçişin ilk ürünü Dede Korkut Hikayeleri’dir. Bu nedenle Dede Korkut Hikayeleri özel bir önem taşır. 

Not: Mesnevi ve Manzum Hikaye türleriyle ilgili bilgiler “Nazım Biçimleri” ve “Manzume ve Şiir” bölümlerinde verilmiştir.
Mesnevi Türünün Şiirle Ortak ve Şiirden Farklı Yönleri: 
1) Şiirle benzer yönü:Redif,kafiye,ölçü,ses ve söyleyiş gibi ahenk unsurlarının ve yapı(nazım birimi) unsurunun benzer olması. 
2) Şiirle farklı yönü:Mesnevide bir olay örgüsünün bulun-ması ve bu olay örgüsüne bağlı kişi,zaman,mekan unsurları-nın bulunması. 

DESTAN 
Bir milletin başından geçmiş ve toplumda derin etki bırakan savaş,göç,afet,kıtlık gibi olayların etkisiyle söylenmiş,kimi zaman da bir kişinin kahramanlıklarını anlatan uzun manzum hikayelerdir. 
Destanlar; milletlerin tarihinde derin iz bırakmış önemli olayları harikuladeliklerle süsleyerek anlatan uzun, manzum, milli eserlerdir. Destan anlatıcısı ozan (akın veya baksı) onu bir kopuz eşliğinde söyler. Bir takım mimik, jest ve taklitlerle anlatımını kuvvetlendirmeye çalışır. 

Masallarla destanlar arasındaki benzerlik ve farklılıklar: Masal ile destan arasında şu benzerlik vardır: 
Destanlarda, masal kahramanı olarak bilinen perilerin yaşayışına benzer bir hayat süren destan kahramanları vardır. Oğuz Destanı’nda Oğuz’un evlendiği kızlar gibi. 
Masal ile destan arasındaki farklar: 
1. Masal konuları çeşitli olmasına rağmen destan konularında kahramanlığa fazla yer verilir. Umumiyetle milletlerin mazisindeki önemli olaylar ve büyük kahramanlar etrafında destanlar teşekkül eder. 
2. Masal kahramanlarının hayali olmasına karşılık destan kahramanlarını biz tarih sayfalarında bulabiliriz. Oğuz Kağan gibi. 
3. Destanlar daha hacimli olur. Pek çok olayın anlatıldığı destanların hacimleri de uygun olarak geniş bir yer kaplar. 
4. Destanlar manzum olurlar, masallardaki durum ise tamamıyla tersidir. Masallarda manzum kısımlar yok denecek kadar azdır.
5. Masalların benzerlerine başka milletlerde de rastlanıldığı halde destanlarda durum farklıdır. Destanlar millidir. Bir millete aittir. 
Romanlarla destanlar arasındaki benzerlik ve farklılıklar 

Roman ile destan arasında şu benzerlik vardır: 
Her iki türün yapısının da olay örgüsü,kişiler,zaman ve mekan unsurlarından oluşması. 
Roman ile destan arasındaki farklar: 
* Destanda bir milleti derinden etkileyen olaylar işlenirken romanda konu sınırlaması söz konusu değildir. 
* Destanın doğal gerçekliği bulunmazken romanda doğal gerçeklik ve kurmaca gerçeklik birlikte işlenir. 

MANZUM HİKAYE 

Manzum Hikaye; bir mekan, bir zaman ve kişiler etrafında gelişen olay örgüsünü şiir halinde anlatan nazım biçimidir. Türk edebiyatında Tanzimat sonrasında gelişen bu türün en güzel örneklerini Tevfik Fikret ve Mehmet Akif Ersoy vermiştir. 
Manzum hikâyelerin öykülerden tek farkı manzum(şiir) biçimde yazılmış olmasıdır. Bu tür hikayelerde didaktik şiir özelliği görülür. 
Tarihi: 
Bu tür için ilk adımları Recaizade Mahmud Ekrem ile Muallim Naci atmıştır. Bu tür Servet-i Fünun döneminde etkili hale gelmeye başlamıştır. Mehmet Akif Ersoy’un ise Küfe, Seyfi Baba, Mahalle Kahvesi, Hasta gibi önemli manzum hikayeleri bulunmaktadır. 
Temsilcileri: 
En önemli temsilcileri Mehmet Akif Ersoy ve Tevfik Fikret'tir. Bunun yanında Beş hececiler de bu türe katkıda bulunmuştur. 

GENEL ÖZELLİKLERİ: 

* Manzum hikayeler edebi metinlerdir. 
* Konu ve özellik bakımından hikaye ile aynı özellikleri gösterir. 
* Tanzimattan sonra ortaya çıkan bu manzume türü kafiyeli ve redifli, şiir biçiminde hikaye yazmak amacını güder. * Manzum hikayelerde şairler ya bir olayı anlatırlar ya da bir öğüt verme çabası güderler. 
* Manzum hikayeler genellikle bir çevre tasviriyle başlar, o çevrenin kişileri anlatılır.Sonra olay anlatılır.Amaç okuyucuya bu bölümde ders vermektir.Bir hikaye gibi sonlandırılır. 
* Manzum hikayeler düşündürücü ve eğiticidir. 
* Manzum hikayeler belli bölümlerden oluşur.İlk bölümde anlatılmak istenen olaydan ve kişilerden bahsedilir.İkinci bölümde olaylar anlatılır,örneklerle tasdik edilir.Üçüncü bölümde ise olay son bulur ve okuyucuya ders vermeyi güden cümleler yer alır. 

B- GÖSTERMEYE DAYALI EDEBİ METİNLER 
* Olayı bir topluluk önünde canlandırma esasına dayanan metinlerdir. 
* Ortaoyunu,karagöz,komedi,dram… gibi türler bu bölüme girer. 
TİYATRO Hayattaki olayları konu edinen, sahnede oynanmak amacıyla yazı> edebi eserdir. 
Tiyatro göstermeye bağlı bir güzel sanat dalı olarak “dramatik sanatlar” dan biridir. 
*Roman ve hikaye soyut olduğu halde, tiyatro somuttur. 
*Tiyatro metinlerindeki temel ifade biçimi “ gösterme” ve “anlatma” dır 
*Tiyatro eserleri, konularına göre dram, trajedi ve komedi gibi türlere ayrılır. 

MODERN TÜRLER
A-TRAJEDİ: 
Seyirciye, hayatın acıklı yönlerini göstermek, ahlak ve erdemi anlatmak için yazılmış manzum eserlerdir. 
*Konusunu seçkin kimselerin hayatından ya da mitolojiden alır. 
* Kahramanları tanrılar, tanrıçalar ve soylu kimselerdir. 
* Kusursuz bir üslubu vardır. Kaba sözlere yer verilmez. 
* Eser baştan sona kadar ağırbaşlı, ciddi bir hava içinde geçer. 
* Çirkin olaylar, seyircinin gözü önünde gerçekleştirilmez, sahne arkasında gerçekleştirilir. Bu olaylar haberciler tarafından sahnede aktarılır. 
* Üç birlik kuralına uyulur.( Yer, zaman, olay ) 
* Oyunda koroya yer verilir. 
* Ünlü trajedi yazarları; 
Eski Yunan; Aiskhylos, Eurupides, Sophokles. 
Fransız; Corneille, Racine. 

B-KOMEDİ: 
İnsanların ve olayların gülünç yönlerini ortaya koymak, izleyenleri güldürmek ve düşündürmek amacıyla yazılmış tiyatro eseridir. 
*Konusunu, yaşanı> hayattan ve günlük olaylardan alır. 
*Kişiler halktan ve yüksek zümreden her çeşit insan olabilir. 
*Her türlü söze şakaya yer verilir. 
*Kişilerin her türlü davranışları sahnede gösterilir. 
*Birbirini izleyen diyalog ve koro bölümlerinden oluşur. 
*Manzum olarak yazılır. 
*Üç birlik kuralına uyulur. 
Türün yazarları, Yunan-Aristophanes, Fransız- Moliere. 

C-DRAM: Hayatı olduğu gibi acıklı ve gülünç yönleriyle sahnede göstermek için yazı> tiyatro eseridir. 
*Hayatı olduğu gibi yansıtır. Trajedi ve Komedi kaynaşmıştır. 
*Konusunu günlük yaşamdan ve tarihten alır. 
*Üçbirlik kuralına uyma zorunluluğu yoktur. 
*Olaylar, çirkin dahi olsa sahnede gösterildiği gibi kişiler hangi sınıf ve halktan olursa olsun dramda yer alır. 

GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU TÜRLERİ

KARAGÖZ Seyirlik halk oyunlarından olan Karagöz, bir gölge oyunudur. Oyunda Karagöz cahil halk tipini; Hacivat ise aydın tipini temsil eder. Geleneksel Türk Tiyatrosu ürünlerindendir. Manda ve deve derisinden yapı> resimlerin, bir ışık yardımıyla sahnedeki perdeye yansıtılmasıyla oluşur. Bir gölge oyunudur. Bu nedenle bazı kaynaklarda “Hayal-i Zıl” şeklinde de adlandırılır. 
Kahramanları Karagöz, Hacivat, eşraftan kimseler, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, satıcılardır. Karagöz; okumamış, hazır cevap, söylenenleri ters anlayan ve buna göre cevaplar veren kaba bir adamdır. Hacivat ise aydın ve yarı aydın kişileri temsil eder. Karagöz oyununda bütün konuşmalar perdenin arkasındaki tek kişi tarafından yapılır. Bu nedenle Karagöz oynatmak zor bir iştir. Karagöz oyununun oynatıldığı perdeye “hayal perdesi” denir. Oynatan kişi de hayali ya da hayalbaz olarak adlandırılır. 
Karagöz oyunu dört bölümden oluşur: 
1) Giriş: Sahneye göstermelik denen bir resim konulur. 
2) Muhavere: Karagöz ve Hacivat’ın karşılıklı konuşmaları 
3) Fasıl (Asıl oyun) 
4) Bitiş: Oyunun sonunda hatalar için özür dilenen ve bir sonraki oyunun yerinin belirtildiği bölümdür. 

Karagöz oyunundaki tipler ana hatlarıyla şöyle tasnif edilir: 
a)Asıl Tipler:Karagöz, Hacivat 
b)Şive taklitleri yapan tipler: Kastamonulu, Kayserili, Bolulu,Eğinli,Arap, Acem,Arnavut,Laz,Kürt,Rumelili, Muhacir,Ermeni,Yahudi,Rum ,Frenk 
c)Hasta Tipler:Beberuhi,Tiryaki, Kekeme,Altıkulaç, Sarhoş, Deli 
d)Diğer Tipler:Çelebi,Köçek,Zenne 

ORTAOYUNU 
Seyircilerle çevrilmiş bir alanda, yazılı bir metne bağlı kalmadan ve doğaçlama (tuluat) yoluyla oynanan bir oyundur. Pişekar ve Kavuklu oyunun temel kişileridir. 
Halkın ortak malıdır. Oyunların güldürme unsurları karşılıklı konuşmalardaki söz oyunları, hazır cevaplılık, yanlış anlamalar ve yöresel konuşmaların taklitleridir. Oyunda Karagöz ile Kavuklu’nun; Pişekâr ile Hacivat’ın bütün özellikleri aynıdır. Karagöz ile Ortaoyunun farkı ise, Karagöz’ün perdede, Orta Oyun’un meydanda oynanmasıdır. Yani Orta Oyunu canlı kişilerle oynanırken Karagöz’de tasvirlerin gölgesi oynatılır. 

MEDDAH 
Geleneksel tiyatro içinde yer alan Meddah hikâyelerinde rol alan bütün kişileri, hikâyeyi anlatan ve meddah adıyla anı> tek kişi canlandırır. 
Hikâye anlatmak olan meddahlık bir taklit yapma sanatıdır. Perdesi, sahnesi, dekoru, kostümü bir sanatkârda toplanmış bir temaşadır. 
Meddah bir sandalyeye oturarak dinleyicilerine hikâyeler anlatır. Meddahın anlatışını, günlük yaşamdaki olaylar, masallar, destanlar, hikâyeler ve efsaneler oluşturur. 
Meddahın aksesuarını bir mendil ile bir sopa (baston) oluşturur. Genellikle güldürücü, ahlâkî ve edebi sonuç çıkarılacak hikâyelerine klişeleşmiş "râvıyân-ı ahbar ve nâkılân-ı âsar ve muhaddisân-ı ruzigâr şöyle rivayet ederler ki" şeklinde söz başı ile başlar, daha sonra kahramanları sayıp hikâyesini anlatır. Meddah hikâyenin kahramanlarını kendi yöresinin dili ve şiveleri ile konuşturan insandır. 
KÖY SEYİRLİK OYUNLARI 
Köy seyirlik oyunları, adı üzerinde seyirlik oyunlardır. Tıpkı ortaoyunumuzda olduğu gibi bu oyunlar da genellikle köyün ortasında, köy meydanında oynanır. Seyirciler çepeçevre oyuncuları çevreler. 

Oyuncu - seyirci ayrılığı hem vardır hem yoktur. Oyuncuları oyuna seyirciler hep beraber hazırlar. Bir tas, bir şapka, bir baston, bir deve, bir sopa, bir tüfek olabilir. Sırası gelen oyuncu seyirci içinden çıkarak oyuna katılır, oyundaki görevi bittikten sonra yeniden seyircilerin arasına karışır. 

Köy seyirlik oyunlarında da ortaoyununda ve meddahta olduğu gibi doğaçlamaya büyük önem verilir. 

NOT: Geleneksel tiyatro türlerini modern tiyatro türlerinden ayıran özellikler: 
* Geleneksel Türk tiyatrosunda yazılı bir metin yokken modern Türk tiyatrosunda yazılı metin vardır. 
* Geleneksel Türk tiyatrosunda sahne ve dekor anlayışı yokken modern Türk tiyatrosunda sahne ve dekor kullanıl-maktadır. 
* Geleneksel Türk tiyatrosunda belirli tipler varken modern Türk tiyatrosunda çeşitli karakterler ve tipler birlikte yer almaktadır. 
* Geleneksel Türk tiyatrosunda taklitler,şive bozuklukları ve yanlış anlamalar önemli bir yer tutarken modern Türk tiyatrosunda konuya göre bir dil kullanılmaktadır.